POZDROWIENIA Z WUNDERWALDU

Kosteczka w celi

Na warsztacie: Jaś i Małgosia, Jack i Łodyga Fasoli, O smoku Wawelskim, brutalność w baśniach, kanibalizm

Jaś, jest w nie lada opałach. Wiedźma zamknęła go w komórce pod schodami lub w jakimś innym, strasznym dość miejscu. Tam, co dnia, przynosiła mu czarownica posiłki raczej obfite - a to kaczki jakieś, a to golonka, a to szyneczki i kopy ziemniaków, by dzieciaka utuczyć jak małą gąskę... przed ubiciem. Żeby sprawdzić, czy to już, kazała chłopcu wyciągać paluszek. A Jaś, jak to sprytne Jasie w swym zwyczaju miewają, oszukiwał ślepą wiedźmę (bo jak zapewne wszyscy wiecie, wiedźmy z natury są ślepe). Zamiast paluszka wystawiał kosteczkę, którą znalazł w celi.

Do kogo należy kosteczka?

Bajeczki (te kolorowe z rysunkami) podają, że do kurczaka. Czasem Jaś w ogóle nie podaje czarownicy kosteczki, a raczej patyczek. W zbiorze baśni braci Grimm (korzystam z tego starszego tłumaczenia), jest napisane tylko, że znalazł tę kosteczkę w swojej celi. A mnie zaczęło dręczyć następujące pytanie - czy czasem ta kostka nie należy do dziecka, które siedziało w tym miejscu przed Jasiem? Czy ta kosteczka nie jest dowodem rzeczowym na to, że czarownica naprawdę zjada dzieci.

Zresztą, cóż byłoby w tym dziwnego - przecież skoro baśń mówi, że czarownice zjadają dzieci, to znaczy, że to właśnie robią. Kiedy zatem rozejrzymy się po podłodze baśniowych chatek, możemy natknąć się tam na bardzo upiorne rekwizyty. W baśni o Wasylisie i Babie Jadze, płot przed domem wiedźmy przyozdobiony jest przecież rzędem ludzkich czaszek. Jednak kosteczki w celi Jasia opowiadają nam o czymś innym niż czaszki na płocie. Te drugie to tylko rekwizyt rodem z gabinetu strachów. Kosteczki z celi mówią nam zaś, że było więcej takich dzieci, jak Jaś i Małgosia. 

A skoro wiedźma żyje... 

...znaczy, że dzieci nie żyją. Jest to dość subtelny sposób opowiedzenia o czymś niezwykle ważnym. Jeśli w celi znajdują się kosteczki, to znaczy, że przygoda może się nie udać. Może dziecko, które słucha baśni zorientuje się, może nie (zazwyczaj się orientują), ale gdzieś w środku zaczyna się proces mniej więcej taki: ta historia, to gra o wszystko. Jest się albo górą, albo obiadem. Nie ma czegoś takiego, jak połowiczne rozwiązania. Jeśli się uda, wtedy w piecu zostanie tylko kupka popiołu, jeśli natomiast przechytrzenie wiedźmy okaże się niemożliwe - cóż, spójrzcie pod nogi, na porozwalane tu i tam kosteczki. 

Jeszcze dobitniej powiedziane jest to w baśni o Jacku i zaczarowanej fasoli. Tam, kiedy olbrzym wraca do domu, momentalnie wyczuwa, że wewnątrz było (i nadal jest) ludzkie dziecko. Mówi więc do żony - zdaje się, że czuję dziecko. 

Na to jego żona odpowiada:

- Głupiś! To pewnie po tych wczorajszych bliźniakach, które miałeś na kolację.

Więc i owszem - były inne dzieci. Było ich więcej. I zasadniczo - tym przed Jackiem spotkanie z olbrzymem nie wyszło na zdrowie. 

O tych, którzy wędrują po fasoli

Jak poprzednie dzieci dostały się do krainy w chmurach, o tym baśń milczy. Osobiście mam jednak pewne przemyślenia, na ten temat. Jack swoje magiczne ziarna dostał od dziwnego starca, spotkanego na rozdrożu. Starzec zjawił się w chwili dla Jacka krytycznej - chłopiec szedł właśnie sprzedać jedyne źródło utrzymania swojej rodziny(pisałem o tym więcej tutaj). W najtrudniejszej chwili dostał więc od losu szansę. Dlaczego Jack? sądzę, że nie był wyjątkiem. Po prostu to jego opowieść. Był jednym z milionów, którzy co dnia spotykają na swojej drodze starca i mogą dostać od niego magiczną fasolę (czy inne ustrojstwo, dzięki któremu dostaną się do świata magii). Część nie ma na tyle odwagi, żeby wymienić "krowę" (czymkolwiek ona jest) na pięć nijako wyglądających ziarenek. Niektórzy sprzedają "krowę" i robią na tym dobry interes, a potem żyją sobie w dostatku aż do śmierci. Inni sprzedają swoją "krowę", a potem tracą wszystko i jedyne, co im zostaje to zdychać z nędzy. 

Ale są też Ci, którzy są na tyle brawurowi, żeby wymienić "krowę" na obiecaną tajemnicę. Wtedy za ich domem wyrasta kłącze sięgające samego nieba, po którym można dostać się do miejsca wielkich skarbów. 

Potem idą do góry, w wielkiej nadziei, że będzie tam miło i przyjemnie. A tu psikus. Zamiast miło i przyjemnie stają się kolacją olbrzyma. Każda wędrówka jest indywidualna, a Ci, którzy skończyli w trzewiach olbrzyma po prostu przegrali. Teraz muszą pojawić się w opowieści, bo bez nich Jack nie miałby punktu odniesienia. Baśń jest w tym punkcie bardzo dydaktyczna... i bardzo zdawkowa jednocześnie. Trochę jak reklama społeczna, trochę jak kronika kryminalna. 

Może więc jest tak, że bohater baśni, to ten i tylko ten, który idzie do nieba, znając obie strony opowieści. Przykładów można by mnożyć. W polskiej baśni o "Żywej Wodzie" główny bohater w swojej wędrówce napotyka tych, którym już wcześniej powinęła się noga - cały las kamiennych posagów, które stanowią ostrzeżenie, są punktem odniesienia. Czy gdyby ich nie było, on sam nie zamieniłby się w kamień. Albo szewczyk Skuba (lub jak kto woli Dratewka), czy byłby wpadł na swój pomysł z przechytrzeniem smoka, gdyby wcześniej nie był świadkiem eksterminacji kwiatu rycerstwa króla Kraka. Smok zabijał rycerzy, jak dzieci zabijają koniki polne i nie można było zrobić nic innego, jak tylko patrzeć i się frasować. 

Obserwowanie kości

No dobrze, ale są też Ci, którzy umieją słuchać i patrzą mądrze. Nasz Jaś, nasz Jack, nasz dzielny szewczyk. Obcowanie z tymi, którym się nie udało, było dla nich po pierwsze mobilizacją do działania. Po drugie zaś nauką. Kiedy otaczają nas rozerwane członki naszych poprzedników, a w powietrzu wciąż unosi się zapach małych pieczonych Anglików, nasz mózg zaczyna inaczej pracować. Staje się czujniejszy, zaczyna szukać tych lepszych rozwiązań. Już wie, że tam gdzie jest, nie ma żartów, że lada moment do domu wrócić może olbrzym, albo zza rogu wyłoni się smok. Śmierć poprzedników to dla nas znak, że gra toczy się o naprawdę wysoką stawkę, ba - że gra toczy się o wszystko. 

... a sprzedaż krowy, to dopiero początek. 

***

dzisiejsze ilustracje sponsorowuje: Arthur Rackman, Matt Horan,  internet, Tabatha Yeates